माणूस व माणुसकी जाणिवेचं अंतरंग : दरवळ

‘अक्षर गणगोत’ या अंकात विनोद श्रा. पंचभाई यांनी ‘दरवळ’चे लिहिलेले परीक्षण. संपादक पांडुरंग पुठ्ठेवाड यांचे यांचे विशेष आभार. 

माणूस व माणुसकी जाणिवेचं अंतरंग : दरवळ
 
मध्यंतरी हिंदीतील एका मोठ्या साहित्यिकाच्या पुढील ओळी वाचनात आल्या…

“आवाज उंची होगी,तो कुछ लोग सुनेंगे!
अगर बात उंची होगी,तो बहोत सारे लोग सुनेंगे!”

“गर्भवतीला म्हणाले
तिच्या गर्भातले बाळ
नको जन्म देऊस आई
पुढे खडतर काळ!”

‘दरवळ’ या माईलस्टोन पुस्तकात एकसे बढकर एक असे एकूण २५ दर्जेदार लेख आहेत. कुठल्याही अविचारी माणसाला सुद्धा विचार करायला भाग पाडण्याची किमया प्रत्येक लेखात आहे. विचारांचा परिणाम साधणारे शब्द वाक्यावाक्यात आहेत! 

येणाऱ्या आव्हानांना सामोरं जाताना बालपण कसं सरलं ते कळलंच नाही हे सांगतानाच लेखकानं किल्लारीच्या भूकंपाच्या कटुस्मृती जागवल्या आहेत. ते म्हणतात…

“आम्हा मराठवाड्यातल्या लोकावर भूकंपानं एक उपकार केलाय. कितीही मोठं संकट आलं तरी आम्हाला ते कस्पटासमान वाटतं. मृत्यूचं तांडव बघितलंय आम्ही! या वेदनेपेक्षा मोठी भळभळती जखम अजून कोणती असू शकते? त्यामुळे कितीही संकटं आली, प्रतिकूल परिस्थिती उद् भवली, काही कारणाने होत्याचं नव्हतं झालं तरी आम्ही खचत नाही, डगमगत नाही! पुन्हा नव्यानं तितक्याच जोमात, दमदारपणे सुरूवात करतो. ‘चार द्यायचे आणि चार घ्यायचे’ इतकं साधं सूत्र! मग कसलाच त्रास होत नाही. कितीही गोष्टी राहून गेल्या तरी नवनवीन आव्हानं आम्हाला खुणावत राहतात. म्हणूनच वैयक्तिक आयुष्याची राखरांगोळी झाली तरी मी त्यावर आनंदानं तुळशीपत्र ठेवू शकलो! जे घडणारच नाही त्याचा शोक का बाळगावा?” 

हे सगळं वाचताना मनानं अगदी ‘दगड’ असलेल्या माणसालाही आपले अश्रु रोखता येणार नाही हे निश्चित! 

‘युगपुरूष स्वामी विवेकानंदांना त्यांच्या स्वप्नातील भारत घडवण्यासाठी शंभर युवकांची गरज होती. कशावरून त्या शंभरातला मी एक नसेन?’ असं मोठ्या आत्मविश्वासानं सांगताना मराठी भाषेला आलेली मरगळ दूर करण्यासाठी, या क्षेत्रातील नकारात्मकता हटवण्यासाठी, प्रतिभावंतांना त्यांची हक्काची दालनं उभी करून देण्यासाठी कुणी ‘मसीहा’ येणार नाही. त्यासाठी आपल्यालाच पुढाकार घ्यावा लागेल. असा जबरदस्त आशावाद लेखक या लेखात प्रकट करतात!’कशासाठी? भुकेसाठी!’ या लेखाच्या माध्यमातून  खूपच मार्मिकपणे विवेचन केलं आहे. जशी खाण्याची भूक असते तशी सत्ता, पद, पैसा, प्रतिष्ठा याचीही भूक असते. मग त्यासाठी लोक वाट्टेल ते करायला तयार होतात. कधीकधी भूक माणसाला काहीही करायला भाग पाडते. या भूकेसाठी अगदी क्षुल्लक कारणावरून माणसांचे खून पाडल्याची अनेक उदाहरणं आपल्या बघण्यात येतात.

‘भुकेसाठी माणूस अनेकांच्या जिवावर उठत असताना जगभर असंख्य लोक एकवेळच्या खाण्यासाठी मोताद आहेत. त्यांची ही तडफड पाहून आपल्या मनात कालवाकालव होईल. या भुकेचा बाजार मांडला जातो. त्यांची भूक भागवण्यासाठी त्यांना आमिषं दाखवली जातात. त्यातून संहार घडतात. ‘हंगर इकाॅनाॅमी’ जगावर राज्य करतेय. आपली भूक भागवण्यासाठी माणूस इतरांवर अन्याय अत्याचार करतो. भूक भागवण्यासाठी तो इतरांच्या अन्यायाला बळीही पडतो.’ हे भयानक वास्तव मांडताना जगात कोणीही उपाशी राहू नये, त्याची भूक भागावी, तो तृप्त व्हावा. त्याच्या भुकेचा हव्यास वाढू नये, त्याला काही कमी पडू नये. असं झालं तर चराचरात चैतन्य बहरून येईल अशी आशाही लेखकाला वाटते! “आपल्या देशाला बौध्दिक क्षत्रियांची गरज आहे आणि असे क्षत्रिय निर्माण झाले तर शस्त्रास्त्रांची मुळीच कमतरता पडणार नाही!” या स्वामी विवेकानंदांच्या वचनानुसार आपल्याला बौद्धिक क्षत्रियांची निर्मिती करावी लागेल. त्यासाठी ज्ञानाच्या क्षेत्रात काम करणाऱ्यांची संख्या वाढविणे गरजेचं आहे. म्हणूनच आपल्या मुलांना फक्त डाॅक्टर, इंजिनियर न करता त्यांच्यासाठी त्यांचा कल बघून संगीत, नाट्य, नृत्य, चित्र, शिल्प अशा विविध कलांना मोठं व्यासपीठ द्यायला हवं. कला शाखांकडे दुर्लक्ष करण्याचा अविचार मुलांनी आणि पालकांनी करू नये. अशाप्रकारचे मौलिक विचार ‘साहित्यिक जीवनव्रती निर्माण व्हावेत’ या लेखात मांडले आहेत. 

“सध्या अत्यंत महत्त्वाचं आणि सर्वात दुर्लक्षित राहिलेलं क्षेत्र म्हणजे साहित्य! मराठी आणि इतर भाषांत लेखन करणाऱ्या तरूणांची संख्या वाढणं ही काळाची गरज आहे. जे लिहिते हात आहेत त्यांना आपण ताकद दिली पाहिजे. आजच्या तरुणाईचं लेखन अव्वल आहे. कुणाच्याही प्रभावाखाली दडपून न जाता ते त्यांच्या प्रतिभेचा आविष्कार घडवत आहेत. प्रस्थापित यंत्रणेला चपराक देत त्यांची निश्चित ध्येयाच्या दृष्टीने वाटचाल सुरू आहे.” असं अत्यंत तळमळीने सूचित करताना या पुस्तकाच्या माध्यमातून लेखक म्हणतात, “मराठीतील प्रकाशक या नात्यानं मी कायम सांगत असतो की नव्यानं लिहिणाऱ्यांची, बोलणाऱ्यांची एक मोठी फळी आपल्याकडे निर्माण झाली पाहिजे. विविध समाज माध्यमांद्वारे सातत्याने व्यक्त होणाऱ्या तरुणाईला थोडी दिशा दिली तर प्रतिभेचे अनेक कवडसे गवसू शकतात. आपल्याकडे ‘पूर्ण वेळ लेखन’ ही कल्पना आजही अनेकांना ‘भिकेचे डोहाळे’ वाटतात. कारण त्यादृष्टीने काहीच प्रयत्न होताना दिसत नाहीत. ‘साहित्य’ आपल्याला आत्मभान देतं, स्व ओळख देतं, अर्थकारण साधतं हे सांगितलं तर तो विनोद ठरावा अशी परिस्थिती काहींनी निर्माण केलीय, मात्र हे सत्य आहे! फक्त त्यासाठी लेखकांनी सजग असायला हवं. त्यांचा दृष्टिकोन व्यापक आणि निकोप असावा. अभ्यासाची, परिश्रमाची तयारी असावी. वाचन असावं. गुणात्मकतेचा ध्यास हवा आणि महत्त्वाचं म्हणजे त्यानं सातत्याने लिहितं असायला हवं!”काहीही तारतम्य न बाळगता आणि विचार न करता  आपली प्रतिक्रिया देणाऱ्यांची गंभीर दखल ‘धोका प्रतिक्रियावाद्यांचा!’ या लेखात घेतली आहे. तसंच क्षणिक मोहापायी..!’ या लेखातून आपल्याकडे प्रेम आणि विवाहाच्या संकल्पना कशा बदलत चालल्या आहेत, लग्न न करता एकत्र राहणाऱ्यांचे वाढते प्रमाण याविषयी सडेतोड भाष्य केले आहे. त्याचप्रमाणे मराठी माणसाचं आध्यात्मिक वैभव ठरणाऱ्या, सामान्य माणसात श्रध्दा जागवणाऱ्या, भक्तीमार्गातून जगण्याचा आधार ठरणाऱ्या पंढरीच्या वारीचा मंगलमय सोहळा ‘उर्जादायी भक्तिसोहळा’ या लेखात विशद केला आहे. 

दहशतवादाला धर्म नसतो असं कायम म्हटलं जातं. मग अतिरेकी कारवायात पकडले जाणारे बहुसंख्य विशिष्ट धर्माचेच का बरं असतात? असा रोखठोक सवाल लेखकानं ‘दहशतवादाला धर्म असतो’ या लेखातून केला आहे. 

दगडाविटांचं स्मारक उभारण्यापेक्षा वाजपेयीजींच्या विचारांचं स्मारक उभारणं कधीही श्रेयस्कर! त्यांचं साहित्य मराठीत आणणं, त्यांच्या नावे कवी लेखकांचा गौरव करणं, लिहित्या हातांना बळ मिळेल अशा काही योजना आखणं असं काही करता आलं तर ते चिरकाल टिकेल. वाजपेयी असंख्यांच्या मनात आणि ह्रदयात घर करून आहेत. त्यांच्या अशा कुठल्याही स्मारकाची गरज नाही. असे विचार ‘विचारांचं स्मारक बांधा!’ या प्रेरणादायी लेखातून वाचायला मिळतात. “आपल्याकडे औरंगजेब कायम चर्चेत राहतो मात्र संस्कृत तज्ज्ञ असलेल्या त्याच्या थोरल्या भावाकडे दाराशिकोहकडे पूर्ण दुर्लक्ष केलं जातं! कूपमंडूक वृत्तीच्या इथल्या विचारवंतांचं अभिव्यक्ती स्वातंत्र्यही सोयीस्कर असतं. भांडारकर इन्स्टिट्यूट ची तोडफोड असेल, दादोजी कोंडदेवांचा पुतळा काढणं असेल किंवा राम गणेश गडकरींचा पुतळा हटवणं असेल या सर्वांतून मेकाॅलेची अवलाद पुन्हा कार्यान्वित झाल्याचं दिसून येतं.” हे परखड भाष्य आहे ‘ही तर मेकाॅलेचीच अवलाद!’ या लेखातील.गावागावात हनुमंताची मंदिरं उभारून बलोपासना करण्यास चालना देणाऱ्या समर्थ रामदास स्वामी यांचं श्रीसमर्थ जांब हे जालना जिल्ह्यातील जन्मगाव! प्रभू श्रीरामचंद्रांनी समर्थांना अनुग्रह देऊन चारशे वर्षे उलटली. त्यानिमित्त चैतन्य ज्ञानपीठानं श्रीसमर्थ जांब येथे समर्थ संगमाचं आयोजन केलं. त्याबाबतचा ‘जागर’ समर्थ महासंगमाचा’ हा वाचनीय लेख ‘दरवळ’ मध्ये आपल्याला वाचायला मिळतो. 

‘वाचकांविषयी कायम कृतज्ञ’ या लेखातून वाचनसंस्कृती बाबत मार्मिक आणि अत्यंत सडेतोड भाष्य लेखकानं केलं आहे. तसंच ‘दोन घडीचा डाव’, ‘शाकाहाराची चळवळ राबवा!’, साहित्यिक दहशतवाद घातक’, ‘देशभक्तीची व्याख्या काय?’ ‘हे करायलाच हवं!’, ‘पुरोगामी कोणाला म्हणावं?’ ‘जातीय गंडाची शोकांतिका!’ ‘उमलत्या अंकुरांना बळ द्या!’ ‘मी का लिहितो?’ अशा एकसे बढकर एक दर्जेदार लेखांनी ‘दरवळ’ बहरला आहे.’दरवळ’चं विलोभनीय मुखपृष्ठ, त्याचा अनोखा बाज केवळ लाजवाब! वाचकांनी आपलं वाचन समृध्द करण्यासाठी लेखक घनश्याम पाटील यांचा ‘दरवळ’ हा दर्जेदार वैचारिक लेखसंग्रह नक्कीच आपल्या संग्रही ठेवावा आणि इतरांनाही भेट द्यावा जेणेकरून आपल्या विचारांची ‘बुनियाद’ – पाया  पक्का होणार हे निश्चित!!

*दरवळ 
लेखक – घनश्याम पाटील 
प्रकाशक – चपराक (७०५७२९२०९२)
पाने – १२८, मूल्य – २००

-विनोद श्रा. पंचभाई 
९९२३७९७७२५

चपराक

पुणे शहरातून ‘साहित्य चपराक’ हे मासिक आणि ‘चपराक प्रकाशन’ ही उत्तमोत्तम पुस्तके प्रकाशित करणारी ग्रंथ प्रकाशन संस्था चालविण्यात येते. ‘साहित्य चपराक’ मासिकाचा अंक दरमहा 10 तारखेला प्रकाशित होतो. आपले साहित्य पाठविण्यासाठी, ‘चपराक’मध्ये जाहिराती देण्यासाठी आणि नवनवीन पुस्तकांच्या माहितीसाठी संपर्क - घनश्याम पाटील, संपादक 'चपराक'.
व्हाट्सऍप क्रमांक - ८७६७९४१८५०
Email -

View all posts by चपराक | Website