कोल्हापूरच्या राजवाड्यात २६ जून १८७४ रोजी केवळ एका नव्या दिवसाचा अरुणोदय झाला नाही, तर एका क्रांतिकारी पर्वाची पहाट झाली. याच दिवशी एका तेजस्वी बालकाचा जन्म झाला, ज्याने पुढे एका राजसिंहासनाला केवळ भूषविले नाही, तर त्या सिंहासनाला एका उदात्त विचारसरणीचे, समाजोद्धाराचे आणि परिवर्तनाचे प्रतीक बनवले. हे असामान्य व्यक्तिमत्व म्हणजे राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज!
कागलच्या घाटगे घराण्यात जन्मलेल्या या तेजस्वी बालकाचे मूळ नाव यशवंतराव होते. नियतीच्या मनात काहीतरी वेगळेच योजलेले होते. छत्रपतींच्या घराण्यात दत्तकपुत्र म्हणून त्यांचे आगमन झाले आणि एका महान ध्येयाच्या पूर्ततेसाठी त्यांच्या जीवनाला एक नवीन दिशा मिळाली. ही घटना केवळ एका व्यक्तीच्या आयुष्यातील कलाटणी नव्हती, तर ती हजारो बहुजन, दलित, मागासलेल्या, शोषित आणि उपेक्षित बांधवांच्या जीवनातील अंधार दूर करणारी एक प्रकाशकिरण ठरली.
राजकोटच्या राजकुमार कॉलेजच्या विशाल प्रांगणात यशवंतरावांनी केवळ पुस्तकी ज्ञान ग्रहण केले नाही, तर लोकशाही, समता आणि विवेकाच्या मूल्यांची रुजवणूक आपल्या मनात केली. त्यांनी अनुभवले की ज्ञान हे सर्वांसाठी खुले असलेले आकाश आहे. कोल्हापूरच्या गादीवर विराजमान झाल्यावर, त्यांनी या उदात्त विचारांना केवळ स्वप्न म्हणून न ठेवता, ठोस धोरणांमध्ये रूपांतरित केले.
१९०२ साली त्यांनी एक ऐतिहासिक निर्णय घेतला – मागासवर्गीयांसाठी ५०% आरक्षणाची घोषणा केली. आज ज्या आरक्षणाच्या प्रश्नावर देशव्यापी मंथन सुरू आहे, त्याचा भक्कम पाया शाहू महाराजांनी शतकांपूर्वीच रोवला होता. त्यांच्या या दूरदृष्टीच्या निर्णयामुळे हजारो दुर्बळ आणि वंचित लोकांना शिक्षण, रोजगार आणि आत्मसन्मानाचा मार्ग गवसला.
शाहू महाराजांना याची जाणीव होती की केवळ स्वातंत्र्य पुरेसे नाही, जर ते ज्ञानाच्या प्रकाशाने उजळलेले नसेल तर ते दुसऱ्या प्रकारची गुलामगिरी ठरू शकते. म्हणूनच त्यांनी आपल्या शासनकाळात शाळा, वसतिगृहे, ग्रंथालये आणि गरीब व होतकरू विद्यार्थ्यांसाठी शिष्यवृत्त्यांची मोठ्या प्रमाणावर स्थापना केली. शिक्षणाचे महत्त्व त्यांनी घराघरात पोहोचवले.
स्त्री-शिक्षण हे त्यांच्या कार्याचा आणखी एक देदीप्यमान अध्याय होता. ज्या काळात मुलींचे शाळेत जाणे सामाजिकदृष्ट्या निंदनीय मानले जात होते, त्या अंधारात शाहू महाराजांनी स्त्री शिक्षणासाठी स्वतंत्र शाळा उघडल्या. त्यांनी बालविवाहाला कठोर विरोध केला आणि विधवांच्या पुनर्विवाहाला समाजात मानाचे स्थान मिळवून दिले. त्यांच्या या प्रयत्नांमुळे स्त्रियांच्या जीवनात एक नवीन आशा आणि आत्मविश्वासाचा संचार झाला.
शाहू महाराजांचा दरबार म्हणजे विविध धर्म, जात आणि भाषांच्या सीमा ओलांडून एकत्र आलेल्या मानवतेच्या एका सुंदर प्रयोगाचे केंद्र होते. त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्यासारख्या तेजस्वी विद्यार्थ्याला शिक्षणासाठी आर्थिक मदत केली. एक बौद्ध विचारवंत, ब्राह्मण समाजसुधारक आणि मुसलमान शिक्षक अशा विविध क्षेत्रातील व्यक्तींना त्यांनी नेहमी आपल्या प्रशासनात महत्त्वाचे स्थान दिले. त्यांचे धोरण ‘हिंदू राज्या’चे संकुचित नव्हते, तर ते एका ‘सर्वसमावेशक राज्या’च्या विशाल दृष्टिकोनातून प्रेरित होते.
शेतकऱ्यांच्या व्यथा आणि कामगारांचे कष्ट शाहू महाराजांनी जवळून अनुभवले होते. म्हणूनच त्यांनी केवळ कारखानदारांच्या फायद्याचा विचार न करता, कामगारांच्या हक्कांसाठी कठोर कायदे अमलात आणले. आठवड्यातील कामाचे तास निश्चित करणे, बालकामगारांवर बंदी घालणे आणि प्रत्येक कामगाराला किमान वेतन मिळायला हवे, याचा पाया कोल्हापूरमध्ये त्यांच्याच प्रयत्नांमुळे घातला गेला. त्यांनी शेतकऱ्यांना कर्जाच्या ओझ्यातून मुक्त करण्याचा प्रयत्न केला, त्यांना बाजारपेठेत थेट प्रवेश मिळवून दिला आणि जमिनीवरील त्यांच्या हक्कांसाठी संघर्ष केला.
आज जेव्हा आपण सामाजिक समानता आणि आरक्षणाच्या न्याय्यतेबद्दल बोलतो, तेव्हा नकळतपणे आपल्याला राजर्षी शाहू महाराजांच्या दूरदृष्टीची आठवण येते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, महात्मा फुले आणि शाहू महाराज हे भारतीय समाजपरिवर्तनाच्या त्रिमूर्ती आहेत, ज्यांनी आपल्या विचारांनी आणि कार्यांनी देशाला एक नवी दिशा दिली.
‘राजर्षी’ ही उपाधी केवळ त्यांचे नाव नाही, तर ती त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाची खरी ओळख आहे – एक राजा ज्याने ऋषींसारखे साधे आणि समर्पित जीवन जगले! ६ मे १९२२ रोजी त्यांचे भौतिक अस्तित्व जरी संपले असले, तरी त्यांचे विचार आजही जिवंत आहेत आणि ते पिढ्यानपिढ्यांना प्रेरणा देत राहतील.
राजर्षी शाहू महाराज केवळ एका लहान संस्थानाचे शासक नव्हते, तर ते एका उदात्त आणि पुरोगामी विचारधारेचे तेजस्वी प्रतीक होते. त्यांनी जातीय अहंकार, सामाजिक अन्याय आणि शिक्षणातील विषमतेविरुद्ध अथक संघर्ष केला आणि कोल्हापूर राज्याला एक आदर्श राज्य म्हणून स्थापित केले. त्यांची दूरदृष्टी, समाजाप्रती असलेली निष्ठा आणि ध्येय साध्य करण्याची जिद्द आजही आपल्या समाजासाठी एक तेजस्वी प्रकाशवाट आहे.
– साहित्य चपराक
राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज यांच्या स्मृतिदिनानिमित्त भावपूर्ण आदरांजली!
त्यांच्या कार्याचा गौरव आपण योग्य शब्दात केला आहे.
धन्यवाद!
लेख सुंदर झाला आहे. भारी!!